邮储银行常州市分行与当地人行联合制作BR金融消保专题宣传片并在电视台播出新闻中心中国常州网 常州第一门户网 常州龙网 常州日报 常州晚报

Duma i uprzedzenie

Pride and Prejudice

Strona tytu?owa pierwszego wydania powie?ci (1813)
Autor	百度 。 Jane Austen
Typ utworu	powie?? spo?eczno-obyczajowa
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Wielka Brytania
J?zyk	angielski
Data wydania	1813
Wydawca	Thomas Egerton, Military Library
Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego	1956
Wydawca	Państwowy Instytut Wydawniczy
Przek?ad	Anna Przedpe?ska-Trzeciakowska

Duma i uprzedzenie (ang. Pride and Prejudice) – powie?? angielskiej pisarki Jane Austen wydana w 1813 roku.

Z?o?ona z 61 rozdzia?ów Duma i uprzedzenie, napisana w konwencji romansu, jest jednocze?nie jedn? z pierwszych powie?ci spo?eczno-obyczajowych. Autorka ukazuje ?ycie angielskich wy?szych sfer na prze?omie XVIII i XIX wieku. Trafne obserwacje psychologiczne, humor i w?tki romansowe sprawi?y, ?e ksi??ka cieszy si? wielk? popularno?ci? tak?e wspó?cze?nie – w plebiscycie BBC z 2003 roku na ulubion? ksi??k? brytyjskiego czytelnika (UK’s Best-Loved Book) Duma i uprzedzenie zaj??a drugie miejsce, zaraz po W?adcy Pier?cieni.

Tytu? ksi??ki odnosi si? do postawionej przez autork? tezy, ?e pierwsze wra?enie cz?sto bywa myl?ce, a bli?sza znajomo?? potrafi diametralnie zmieni? opini? o drugiej osobie.

Powie?? napisana zosta?a w latach 1796–1797, a pierwotny jej tytu? brzmia? First Impressions (pol. Pierwsze wra?enia).

Postacie

Jedna z pierwszych ilustracji do Dumy i uprzedzenia – scena z rozdzia?u 59.: Mr. Bennet i El?bieta (1833)

Ilustracja do rozdzia?u 6. Dumy i uprzedzenia (1895)

Rodzina Bennetów – ilustracja do Dumy i uprzedzenia (ok. 1894)

• Pan Bennet – w?a?ciciel po?o?onego niedaleko miasteczka Meryton maj?tku Longbourn w hrabstwie Hertfordshire, przynosz?cego roczny dochód 2 tysi?ce funtów. Ojciec pi?ciu doros?ych ju? córek, niemaj?cy jednak m?skiego potomka. Jest to istotne, poniewa? Longbourn jest obj?te majoratem, a brak sk?onno?ci do oszcz?dzania sprawi?, ?e pan Bennet nie jest w stanie zapewni? swoim córkom znacznego posagu, co mocno ogranicza ich szanse na dobre zam??pój?cie, a tym samym ich dostatni byt. Pan Bennet jest cz?owiekiem inteligentnym i wykszta?conym, ale jednocze?nie stroni?cym od rodziny i znajomych, sarkastycznym, szukaj?cym w swoim otoczeniu raczej pola do ironicznych obserwacji ni? przyja?ni i uczucia. Te wi?zi ??cz? go jedynie z dwiema najstarszymi córkami, szczególnie z El?biet?.
• Pani Bennet (z domu Gardiner) – ?ona pana Benneta. Osoba pusta i niezbyt m?dra, cho? niepozbawiona pewnego praktycznego zmys?u. Celem jej ?ycia jest ?dobre” wydanie za m?? córek, a g?ównym zaj?ciem plotki i drobne intrygi. Ilekro? irytuje j? czyje? post?powanie – zw?aszcza nielicz?cego si? z jej zdaniem m??a – wyobra?a sobie, ?e cierpi na nerwy.
• Jane Bennet – najstarsza (na pocz?tku powie?ci ma dwadzie?cia dwa lata) i naj?adniejsza z panien Bennet, powszechnie uwa?ana za prawdziw? pi?kno??. Obdarzona ?agodnym usposobieniem, widzi w ludziach raczej ich zalety ni? wady i potrafi usprawiedliwi? wszelkie ich niew?a?ciwe post?pki. Jednocze?nie nie jest sk?onna do ukazywania w?asnych uczu?, cho?by by?y bardzo gor?ce. ??czy j? g??boka przyja?ń z m?odsz? siostr? El?biet?.
• El?bieta Bennet, zwana te? Lizzy – druga z kolei, dwudziestoletnia córka państwa Bennet i g?ówna bohaterka powie?ci. El?biet? cechuje ?ywy umys? i inteligencja, w dostrzeganiu zabawnych stron ludzkich przywar i s?abostek podobna jest nieco do swojego ojca. Nie jest uwa?ana za tak pi?kn? jak Jane, ale ma wiele wdzi?ku, a w powie?ci kilkakrotnie s? komplementowane jej pi?kne oczy. Jest osob? ?mia?? i do?? bezpo?redni?, ?wiadom? w?asnych zalet, niedbaj?c? o opini? ludzi, których nie powa?a.
• Mary Bennet – trzecia panna Bennet. Nie dorównuj?c urod? siostrom, nadrabia to wykszta?ceniem, cho? jej ci?g?e próby popisywania si? g??bi? lektur czy muzycznymi umiej?tno?ciami nie wzbudzaj? entuzjazmu otoczenia.
• Kitty Bennet – czwarta, siedemnastoletnia córka państwa Bennetów. Pozostaje pod bardzo silnym wp?ywem swej m?odszej siostry i na?laduje j? we wszystkim.
• Lidia Bennet – najm?odsza z sióstr Bennet, w chwili rozpocz?cia powie?ci pi?tnastoletnia. Urodziwa kokietka, my?l?ca tylko o balach i wianuszku adoruj?cych j? kawalerów. Ulubienica matki, widz?cej w niej swój obraz z czasów m?odo?ci. Maj?c jej poparcie, Lidia lekcewa?y wszelkie dzia?ania dwóch najstarszych sióstr, chc?cych niekiedy wskaza? niew?a?ciwo?? jej zachowania i post?powania.
• Charlotta Lucas – najstarsza córka s?siadów Bennetów, niezbyt zamo?nej i bardzo licznej rodziny Lucasów. Bliska przyjació?ka El?biety. Osoba inteligentna i praktycznie my?l?ca.
• Charles Bingley – nowy s?siad Bennetów, m?ody kawaler z niema?ym rocznym dochodem 5 tysi?cy funtów. Przystojny, mi?y, dobroduszny, lubi?cy wszystkich dooko?a i wzajemnie przez nich lubiany. Jego ufno?? w stosunku do ludzi, zw?aszcza najbli?szych, sprawia jednak, ?e ?atwo ulega ich wp?ywom. Przyjaciel pana Darcy’ego.
• Louisa Hurst i Karolina Bingley – siostry pana Bingleya, eleganckie, modne, ?wiatowe damy, maj?ce do?? wysokie mniemanie o sobie i swoich koneksjach. Karolina Bingley ma pewne plany zwi?zane z osob? pana Darcy’ego.
• Fitzwiliam Darcy – w?a?ciciel dóbr Pemberley w Derbyshire, przynosz?cych imponuj?cy roczny dochód 10 tysi?cy funtów. Dwudziestoo?mioletni kawaler, m??czyzna wysoki i przystojny. Nie?atwo nawi?zuje kontakty, dobrze si? czuje jedynie w?ród dobrych znajomych. Inteligentny, krytycznie patrz?cy na ?wiat. Postrzegany jako cz?owiek dumny i wynios?y.
• George Wickham – oficer pu?ku milicji przyby?ego do Meryton. Syn dawnego rz?dcy Pemberley i chrze?niak ojca pana Darcy’ego. M?ody, przystojny, pe?en wdzi?ku, podobaj?cy si? kobietom i zabiegaj?cy o ich wzgl?dy. Szukaj?cy dobrej partii lekkoduch.
• William Collins – najbli?szy m?ski krewny pana Benneta, maj?cy odziedziczy? Longbourn. Pastor, proboszcz parafii, której prebenda jest w gestii lady Katarzyny de Bourgh, któr? to by? napotka? na swojej drodze i która od tej pory jest jego protektork?. Osobnik ograniczony, pompatyczny, przekonany o w?asnej m?dro?ci i znaczeniu, a jednocze?nie czo?obitny wobec mo?nych.
• Lady Katarzyna de Bourgh – bogata wdowa po sir Lewisie de Bourgh, w?a?cicielka dóbr Rosings w hrabstwie Kent. Ciotka Darcy’ego i pu?kownika Fitzwilliama. Osoba apodyktyczna, nieprzywyk?a do jakichkolwiek oznak sprzeciwu, przekonana, ?e wszystko wie najlepiej i wszyscy wko?o powinni si? jej podporz?dkowa?. Bardzo zwraca uwag? na ró?nice pozycji spo?ecznej.
• Anna de Bourgh – córka lady Katarzyny. Panna niezbyt urodziwa i niezbyt lotna, cho? w mniemaniu swej matki maj?ca rozliczne talenty, na których rozwijanie nie pozwala jej jakoby s?abe zdrowie.
• Pu?kownik Fitzwilliam – siostrzeniec lady Katarzyny, kuzyn i przyjaciel pana Darcy’ego, wspólnie z nim sprawuj?cy opiek? nad jego siostr?. M??czyzna atrakcyjny, cho? daj?cy jasno do zrozumienia, ?e z uwagi na swój niezbyt du?y maj?tek powa?nie by?by zainteresowany jedynie pann? z odpowiednim posagiem.
• Georgiana Darcy – siostra pana Darcy’ego, sporo od niego m?odsza. Panna z w?asnym, odziedziczonym po matce maj?tkiem 30 tysi?cy funtów, a wi?c ?akomy k?sek dla ?owcy posagu. Osóbka bez wielkiej urody, cicha i nieco nie?mia?a, co przez otoczenie mo?e by? wzi?te za zadzieranie nosa.
• Edward Gardiner – m?odszy brat pani Bennet, mieszkaj?cy w Londynie i zajmuj?cy si? handlem. Cz?owiek mi?y, inteligentny i wykszta?cony.
• Pani Gardiner – ?ona pana Gardinera. Ulubiona ciotka Jane i Lizzy.

Tre?? utworu

Powi?zania mi?dzy bohaterami Dumy i uprzedzenia

Do posiad?o?ci Netherfield Park, po?o?onej w s?siedztwie maj?tku państwa Bennetów, wprowadza si? pan Charles Bingley, m?ody i bogaty kawaler. Wiadomo?? ta elektryzuje pani? Bennet, widz?c? w tym fakcie szans? na zam??pój?cie jednej z jej pi?ciu córek. Okazja do nawi?zania stosunków towarzyskich niebawem nadarza si? na publicznym balu w pobliskim miasteczku Meryton, na który Bingley przybywa w towarzystwie dwóch sióstr, szwagra oraz swego przyjaciela Darcy’ego, jeszcze bardziej maj?tnego kawalera. Marzenia pani Bennet wydaj? si? ziszcza? – Bingley jest wyra?nie zainteresowany Jane, najstarsz? i naj?adniejsz? z panien Bennet. Natomiast El?bieta nie znajduje uznania w oczach Darcy’ego, który na sugesti? Bingleya, by z ni? zatańczy?, odmawia, okre?laj?c jej urod? zaledwie jako ?zno?n?”. S?owa te dochodz? do Lizzy i cho? ta zbytnio si? nimi nie przejmuje, nie czuje te? do autora tej wypowiedzi specjalnej sympatii. Darcy zreszt? swoj? niech?ci? do tańca i izolacj? od towarzystwa zra?a do siebie wszystkich, uwa?aj?cych go za zbyt dumnego z maj?tku i pozycji.

Znajomo?? Jane i Bingleya pog??bia si?, zw?aszcza ?e zostaje ona zaproszona przez Karolin? Bingley na obiad i przezi?biwszy si?, zmuszona jest pozosta? tam przez kilka dni. Odwiedzaj?ca chor? El?bieta patrzy na to z zadowoleniem, uwa?aj?c Bingleya za cz?owieka, który mo?e da? szcz??cie jej siostrze. Sama te? przykuwa uwag? Darcy’ego, zainteresowanego jej sposobem bycia, co niepokoi nieco pann? Bingley, maj?c? w stosunku do niego w?asne plany. Wizyta kończy si? pewnym zgrzytem, zwi?zanym z przyjazdem pani Bennet i m?odszych sióstr i ich zachowaniem, wskazuj?cym na brak towarzyskiej og?ady.

Spokojne dot?d ?ycie Longbourn zostaje zak?ócone przez dwa nast?pne zdarzenia: przybycie do Meryton pu?ku milicji, w którym jako oficer s?u?y pe?en wdzi?ku George Wickham, z miejsca oczarowuj?cy wszystkie miejscowe damy, oraz przyjazd pastora Collinsa, maj?cego prawem majoratu odziedziczy? maj?tek pana Benneta. Ten ostatni ma pewien zamys? w stosunku do której? ze swoich kuzynek – zamierza si? o?eni? z jedn? z nich. Ta koncepcja spotyka si? z pe?n? aprobat? pani Bennet, która jednak delikatnie wyperswadowuje pastorowi pierwszy jego wybór – Jane jest ju?, w jej opinii, prawie zar?czona. Collins kieruje wi?c swoj? uwag? ku El?biecie, która jednak stanowczo odrzuca jego o?wiadczyny, zdaj?c sobie spraw?, ?e nawet wizja bezpiecznego ?ycia nie mo?e jej zmusi? do ?ycia z pompatycznym nudziarzem, do którego w ?aden sposób nie mog?aby czu? szacunku. Walory takiego ma??eństwa przemawiaj? za to do Charlotty Lucas, niezbyt m?odej ju? s?siadki Bennetów, która o?wiadczyny pastora przyjmuje. Martwi to Lizzy, przewiduj?c?, ?e jej serdeczna przyjació?ka nie znajdzie w tym zwi?zku szcz??cia. Tymczasem sama prze?ywa zauroczenie Wickhamem, który, jak si? okazuje, ma pewne zwi?zki z panem Darcym – jest synem dawnego rz?dcy maj?tku Darcych. Wickham, pocz?tkowo tylko El?biecie, a potem i innym opowiada o nagannym post?powaniu pana Darcy’ego, który nie dopu?ci? do otrzymania przez niego sumy zapisanej mu w testamencie przez starego pana Darcy’ego. Utwierdza to Lizzy w niech?ci do Darcy’ego.

Wkrótce jednak El?bieta ma powa?niejsze powody do zmartwień – Bingley nagle wyje?d?a do Londynu i wygl?da na to, ?e nie zamierza powróci?. Jane, ju? szczerze go kochaj?ca, jest zrozpaczona, cho? tego nie okazuje. Jednak Lizzy zna uczucia siostry, a za jej nieszcz??cie wini siostry Bingleya, niezadowolone z niskich koneksji ewentualnej przysz?ej szwagierki.

Po jakim? czasie Jane udaje si? do Londynu, do wujostwa Gardiner. Cieszy to Lizzy, maj?cej nadziej? na jej spotkanie z Bingleyem. W tym samym czasie El?bieta wyje?d?a w odwiedziny do Charlotty, mieszkaj?cej obecnie wraz z m??em, pastorem Collinsem, na wiejskiej plebanii. Poznaje tam miejscow? dziedziczk?, a jednocze?nie ciotk? pana Darcy’ego oraz protektork? Collinsa, lady Katarzyn? de Bourgh i jej córk?. Do Rosings przyje?d?a te? pan Darcy i jego kuzyn i przyjaciel, pu?kownik Fitzwilliam. Pewnego dnia, mimochodem, Lizzy dowiaduje si? od pu?kownika, ?e jego druh wyperswadowa? panu Bingleyowi zwi?zek z nieodpowiedni? pann?. El?bieta bez trudu odgaduje, ?e ow? niew?a?ciw? parti? by?a jej siostra.

O?wiadczyny – drzeworyt z 1815, czasu ukazania si? Dumy i uprzedzenia

Kontakty mi?dzy dworem a plebani? staj? si? coraz cz?stsze, a? pewnego popo?udnia pan Darcy niespodziewanie o?wiadcza si? Lizzy. El?bieta wzburzona ostatnimi wiadomo?ciami i form? o?wiadczyn, zaczynaj?c? si? od zarzutów, które adorator ma w stosunku do jej rodziny, odrzuca t? propozycj? i równocze?nie mówi panu Darcy’emu, co naprawd? o nim my?li. Nast?pnego dnia pan Darcy szuka spaceruj?cej po parku Lizzy i wr?cza jej list z wyja?nieniami. Najpowa?niejszy jej zarzut – obalenie testamentu ojca – okazuje si? zupe?n? nieprawd?, a w dodatku pan Darcy wyjawia jej, ?e Wickham usi?owa? uwie?? jego siostr?. Powoli dochodzi te? do niej, ?e i w pozosta?ych sprawach Darcy b?d? mia? troch? racji, b?d? z pewnych rzeczy nie zdawa? sobie sprawy. Lizzy z mieszanymi uczuciami opuszcza hrabstwo Kent.

Państwo Gardiner zapraszaj? Lizzy na wakacje, maj?ce kszta?t objazdowej wycieczki po hrabstwie Derby. Przy okazji decyduj? si? zwiedzi? posiad?o?? pana Darcy’ego w Pemberley. Nie zastaj?c w?a?ciciela, zostaj? oprowadzeni przez gospodyni? po ca?ym domu. Jednak okazuje si?, ?e pan Darcy wróci? z Londynu dzień wcze?niej, a niespodziewane spotkanie wprawia Lizzy w niema?e zak?opotanie. Nast?pnego dnia pan Darcy przedstawia El?biecie swoj? siostr? i oboje zapraszaj? ca?e towarzystwo na obiad. Jego widoczna atencja wyra?nie wskazuje na ci?gle trwaj?ce zainteresowanie, którym darzy Lizzy, a i ona zaczyna odwzajemnia? jego uczucia. Jednak kontakty przerywa pilna wiadomo?? z domu. Lizzy dostaje list, z którego dowiaduje si?, i? jej m?odsza siostra Lidia uciek?a wraz z Wickhamem. Zaskoczona w tym momencie przez przybycie Darcy’ego mówi mu o tym, zdaj?c sobie spraw?, ?e ten fakt definitywnie grzebie ich znajomo??.

Lizzy wraca do domu, jej ojciec wyje?d?a z panem Gardinerem do Londynu na poszukiwanie uciekinierów. Nagle jednak przychodzi wiadomo??, ?e Lidia wyjdzie za m?? za Wickhama, który zgodzi? si? na to ze wzgl?du na pieni?dze, które zapewni? wuj Gardiner. Ju? za?lubieni Wickham i Lidia odwiedzaj? dom państwa Bennetów. Z listu od ciotki Gardiner, Lizzy dowiaduje si?, ?e tak naprawd? to pan Darcy odszuka? uciekinierów w Londynie i wy?o?y? pieni?dze na zapewnienie ich ma??eństwa. Gdy m?oda para wyje?d?a, okazuje si?, ?e wróci? pan Bingley. Nast?pnego dnia przychodzi w odwiedziny wraz z panem Darcym. Stosunki znów zostaj? nawi?zane. Bingley prosi o r?k? Jane, a o?wiadczyny oczywi?cie zostaj? przyj?te i przez sam? zainteresowan?, i przez jej rodziców. Jednak widoczna rezerwa Darcy’ego nie pozwala El?biecie mie? pewno?ci, ?e pójdzie on w ?lady przyjaciela.

Longbourn odwiedza tak?e lady Katarzyna, ciotka Darcy’ego, prosz?c o rozmow? z El?biet? na osobno?ci. Pyta j?, czy to prawda, i? zar?czy?a si? z panem Darcym. Zapewnia te?, i? od dawna jest postanowione ma??eństwo mi?dzy nim a jej córk?. Nie otrzymawszy obietnicy od Lizzy, ?e ta odrzuci ewentualne o?wiadczyny Darcy’ego, odje?d?a oburzona.

Dochodzi wreszcie do spotkania na osobno?ci Lizzy i pana Darcy’ego. Wyja?niaj? sobie wszystko, Darcy ponownie o?wiadcza si? El?biecie i zwraca si? do pana Benneta, prosz?c go o r?k? córki. Lizzy opowiada ojcu o zas?ugach Darcy’ego wobec ich rodziny i przekonuje, ?e naprawd? chce wyj?? za m?? za niego, a nie za jego maj?tek. Ju? ani duma Darcy’ego, ani uprzedzenie El?biety nie stoj? na drodze ich szcz??cia.

Kontynuacje i nawi?zania

Lista powie?ci kontynuuj?cych w?tki z Dumy i uprzedzenia, na ogó? utrzymanych w konwencji typowego wspó?czesnego romansu, jest do?? obszerna. W Polsce wydano Zarozumia?o?? Julii Barrett (wyd. Rachocki i S-ka), powie?ci Emmy Tennant Pemberley i Niedobrana para (wyd. Prószyński i S-ka), Emancypacj? Mary Bennett Colleen McCullough (Wydawnictwo Literackie).

Powie?ci? nawi?zuj?c? do Dumy i uprzedzenia jest Dziennik Bridget Jones autorstwa Helen Fielding. Bohaterowie Dumy i uprzedzenia, El?bieta Bennet i pan Darcy, pojawiaj? si? te? w nieprzet?umaczonej na j?zyk polski powie?ci Tarzan Alive! Philipa José Farmera.

W kwietniu 2009 roku w Stanach Zjednoczonych wydano powie?? Pride and Prejudice and Zombies autorstwa Setha Grahame-Smitha. Jest to po??czenie oryginalnego tekstu powie?ci Austen (która jest podana jako wspó?autorka) z w?tkami traktuj?cymi o pojawieniu si? w Meryton zombie. W ekranizacji powie?ci rol? El?biety Bennnet zagra?a Lily James.

Ekranizacje (wybór)

Autobus londyński z reklam? filmu Duma i uprzedzenie z Keir? Knightley i Matthew MacFadyenem

Ekranizacje kinowe

• 1940: Duma i uprzedzenie (znane tak?e pod tytu?em W pogoni za m??em), re?. Robert Z. Leonard, w rolach g?ównych Greer Garson oraz Laurence Olivier.
• 2005: Duma i uprzedzenie, re?. Joe Wright, w rolach g?ównych Keira Knightley oraz Matthew MacFadyen.

Ekranizacje telewizyjne

• 1938: pierwsza telewizyjna adaptacja BBC, czas trwania 55 minut.
• 1980: serial w re?yserii Cyrila Cooke’a z Elizabeth Garvie i Davidem Rintoulem w rolach g?ównych, emitowany w latach 80. tak?e w Polsce.
• 1995: Duma i uprzedzenie, miniserial BBC. Najbardziej popularna ekranizacja powie?ci. W rolach g?ównych Jennifer Ehle i Colin Firth.

Ponadto BBC zekranizowa?o Dum? i uprzedzenie w 1952, 1958 i 1967 roku.

Filmy wzorowane na powie?ci

• 2003: Pride and Prejudice: A Latter-day Comedy, re?. Andrew Black, w rolach g?ównych Kam Heskin oraz Orlando Seale. Powie?ciowe w?tki we wspó?czesnych Stanach Zjednoczonych.
• 2004: Duma i uprzedzenie (Bride and Prejudice), re?. Gurinder Chadha. W rolach g?ównych Aishwarya Rai jako posta? wzorowana na Elizabeth Bennet, Martin Henderson jako posta? wzorowana na Darcym, Naveen Andrews i Anupam Kher jako rodzice g?ównej bohaterki. Film Bollywood.
• 2016: Duma i uprzedzenie i zombie (Pride and Prejudice and Zombies), re?. Burr Steers. W rolach g?ównych Lily James oraz Sam Riley.

Polskie wydania i t?umaczenia

Duma i uprzedzenie pierwszy raz ukaza?a si? po polsku w 1956 roku nak?adem Państwowego Instytutu Wydawniczego (PIW). Przek?adu dokona?a Anna Przedpe?ska-Trzeciakowska. Wznowienie nast?pi?o dopiero w roku 1975. Po roku 1990 ksi??ka by?a wydawana wielokrotnie, zazwyczaj w t?umaczeniu Anny Przedpe?skiej-Trzeciakowskiej. Wydawnictwo Zielona Sowa wyda?o Dum? i uprzedzenie w przek?adzie Katarzyny Surówki. Ostatnia edycja powie?ci Wydawnictwa Prószyński i Spó?ka ukaza?a si? w 2006, w t?umaczeniu Magdaleny Gawlik-Ma?kowskiej. W lipcu 2020 roku ukaza?o si? nowe t?umaczenie autorstwa Doroty Sadowskiej wydane w?asnym wydawnictwem t?umacza jako e-book.

Zobacz te?

• 100 najlepszych ksi??ek Norweskiego Klubu Ksi??ki

Linki zewn?trzne

• Angielska wersja powie?ci na Project Gutenberg